در بین مساجد همدان امروز، ۲۰ مسجد اصالت تاریخی خود را حفظ کرده‌اند.
مسجد جامع، مسجد میرزاتقی، مسجد نظربیگ، مسجد شالبافان، مسجد شریف الملک بزرگ، مسجد کبابیان، مسجدکلپا، مسجد پیغمبر، مسجد چمن چوپان ها، مسجد حاج احمد، مسجد حاج کلبعلی، مسجد پیروادی، مسجد شورین، مسجد حاج ابراهیم بیگ، مسجد علویان و مسجد حوض آقا، مسجد قلعه، مسجد حاجی، مسجد میرزالطف الله جزو این ابنیه اصیل هستند.
عمده این بناها در دوره قاجار ساخته شده و یا آنکه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند.
در چهار اقلیم ایران کالبد مساجد تا حد ممکن با اقلیم هر منطقه تطبیق داده شده تا علاوه بر تامین نیازهای مذهبی یا سیاسی نیازهای آسایشی انسان در فضای داخل مسجد نیز فراهم گردد.
این شاخص ها درخصوص مساجد شهر همدان نیز مصداق دارد و کیفیت الگوی ساختاری و مصالح مورد استفاده در آنها با توجه به اقلیم همدان دارای مشابهت فراوان با یکدیگر است.
در همدان همانند سایر شهرهای مناطق کوهپایه ای مرتفع و سرد، حداکثر استفاده از حرارت و حفظ آن مبنای هرگونه طراحی اقلیمی است؛ لذا در برآیند کلی به منظور تنظیم شرایط محیطی و دمای مطلوب جهت تامین شرایط آسایش انسان در طراحی و اجرای غالب مساجد رعایت می شده است.
در واقع ساختار فعلی مسجد جامع نیز مانند دیگر مساجد همدان عمدتا در طی دوره قاجار شکل گرفته و یا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
مسجد جامع همدان در مرکز و در قسمت تجاری شهر قرار گرفته که فاصله اندکی با میدان مرکزی شهر دارد. فضای پیرامون مسجد شامل راسته ها و کوچه های سرپوشیده ای است که به تبعیت از یک سنت در معماری اسلامی ایران، سبب گردید فضای اطراف مسجد آزاد بوده باشد.
این بنا از جانب شمال به خیابان اکباتان، از جنوب به راسته قنادها و چاقوسازها، از شرق به راسته بزازها و از غرب به راسته حلبی سازها و صحافخانه منتهی می شود.
مجموع رقبات مسجد جامع همدان ۶۸ باب مغازه است که در جوانب مسجد به طور پراکنده قرار دارند.
جامع کهن سال همدان از آن گروه جوامع اسلامی به شمار می رود که در دوران گذشته به «جامع عتیق» و گاهی هم «مسجد اعظم» نامیده می شده اند.
از بررسی آثار و نوشته های اسلامی برجا مانده این گونه استنباط می شود که ساختمان مسجد جامع متعلق به قرون اولیه اسلامی است.
اگر مشتاق خواندن سرگذشت دیگر مساجد کهن مادستان هستید به کتاب «مساجد تاریخی همدان» رجوع کنید، این اثر به تازگی توسط حوزه هنری همدان منتشر شد و به جمع آثار دانشنامه استان پیوست.
نویسنده این کتاب زهرا پورشعبانیان است که مدرک دکترای باستان شناسی دارد و برای تحقیق و پژوهش این اثر تلاش و تکاپوی بسیار کرده است.
او در کتاب «مساجد تاریخی همدان» نخست به معرفی مساجد به عنوان مهمترین ساختار معماری در فرهنگ و تفکر اسلامی پرداخته است و سپس عوامل طبیعی و انسانی موثر بر تحولات سازه ای را در ساختار این بناهای مقدس شناسایی و بررسی می‌کند.
این اثر در ۳۸۲ صفحه با شمارگان ۱۱۰۰ نسخه به قیمت ۳۶۹ هزار تومان در زمستان ۹۹ چاپ شده است.
با تشکر از خبرگزاری محترم ایرنا