سفر به کتاب «در روشنای دانش»

در گفتار نخست به بیان کودکی استاد و سرآغاز نویسندگی و سرودن ایشان و فضای فرهنگی همدان در آن زمان ­پرداخته می­شود. خوانندگان می‌توانند آثار استاد را که شامل حدود۴۰ کتاب و صدها مقاله می­شود و تاکنون منتشر شده در گفتار دوم ملاحظه کنند. در گفتار سوم دکتر پورعظیمی در قالب پرسش­های گوناگون نظرات استاد ذکاوتی را پیرامون موضوعات مختلف و جذاب از جمله مباحث قرآنی و دینی، سیر تاثیر فلسفه و دین بر یکدیگر، فرق و مذاهب و اندیشه­ ورزان، تصوف، مباحث فقهی، ادبی، تاریخی و اجتماعی، نسبت دین و آزاداندیشی، سیر روشنفکری در ایران، زمینه­ های انقلاب مشروطه و اسلامی و وضعیت نشر کتاب و مطالعه در ایران جویا می­شوند. در گفتار چهارم هم خاطرات استاد و تاریخ معاصر ایران و همدان بررسی می­شود.

استاد علیرضا ذکاوتی قراگزلو پژوهشگر نام آشنا، مترجم و مولف در حوزه­ های مختلف فلسفی، ادبی، تاریخی، عرفان و ملل و نحل است. نثر موجز، ترجمه روان، طرح مطالب پیچیده در قالب عبارات ساده و قابل فهم، تاباندن نور آگاهی به گوشه­ های تاریک آثار ادبی و ارایه تحلیل­ های اجتماعی-تاریخی به وقایع و انسان‌ها از ویژگی­های بارز ایشان است. استاد ذکاوتی عاشق دانستن است و خواننده و مخاطبش را در این لذت سهیم می کند. او انسان آگاهی است که ذهنی بسیار دقیق، منطقی، منظم و تحلیلگر دارد. هرگاه نوشته­ های او را می‌خوانید گویا قضیه­ ای منطقی را خوانده ­اید، فرضیات و نتایج جملگی در جای خود به طور منظم قرار گرفته ‌اند و این محقق نمی­شود مگر به سبب دامنه و عمق وسیع مطالعات و دانش او در زمینه­ های گوناگون.

دامنه فرهنگ و تاریخ مشرق زمین و به ویژه ایران آن‌قدر گسترده است که با هزاران گفتار هم نمی­توان آن را پوشش داد و گفتگوکننده و نویسنده کوشیده­ اند کار را به موضوعات گزیده­ تر محدود کنند. نه وقت آن است که همه چیز گفته شود و نه این کتاب گنجایش آن را دارد. با این‌حال آن‌قدر محورهای مهم و کلیدی در مباحث فلسفی، مذهبی، ادیان، عرفان، ادبی، فرهنگی، تاریخی و اجتماعی در این کتاب به بحث و گفتگو گذاشته شده که خواننده احساس می­کند ده ­ها کتاب مرجع را مطالعه کرده و حتی افراد کنجکاو و مشتاق را وسوسه به مطالعه بیشتر می­کند. در یک کلام مهم­ترین ویژگی این کتاب روشنگری است و پاسخ بسیاری از پرسش­ هایی که در ذهن هر ایرانی است می­دهد و او را به داشتن ذهنی پرسشگر نسبت به مسائل اجتماعی، دینی و تاریخی تشویق می­کند. در ادامه گلچینی از مطالب نو و مهم کتاب از نگاه نگارنده مقاله، فهرست شده است :

سیر تحول اندیشه و فلسفه و چگونگی برهم­کنش تمدن ها بر یکدیگر

• چگونه اندیشه­ های ناب شرقی یا هندی و فلسفه دوبنیادی ایرانی سر از فلسفه یونان در آورد؟ چرا یونان را مهد فلسفه می­خوانند؟ جریان هلنیسم چه بود؟ گنوسیسم چیست و خاستگاه آن کجاست؟ چرا بیشتر نحله­ های دینی از هلال خصیب (فلسطین، اردن، شام، اسراییل تا گوشه­ای از عراق) برخاسته است؟ چگونه فلسفه در یهودیت راه یافت؟ دین مانی چگونه دینی بود؟ چگونه میراث فلسفی و تفسیر مانوی از جهان و انسان در آموزه­ های مسیح راه یافت؟ مسیحیت بر زمینه میترایسم چگونه در اروپا گسترش یافت؟ اندیشه شرقی چگونه به غرب راه یافت و آمیخته با ادیان سامی دوباره به شرق بازگشت؟ این میراث فکری چگونه به دنیای اسلام ­رسید؟ چرا آن رنسانسی که در غرب شاهدش هستیم در شرق رخ نداد؟

این­ها و ده­ها پرسش دیگر ذهن هر کاوشگری را به خود مشغول می­کند و برای یافتن پاسخ­های آن بایستی چندین کتاب را مطالعه کند. کتاب حاضر، مرجع مناسب و یکپارچه­ ای است که می­تواند به این دغدغه­ های فکری پاسخی به زبان ساده و شسته و رفته و در عین حال قانع­ کننده بدهد و راهگشای بحث­های جدی و علمی در این زمینه باشد.

• در قرن چهارم هجری یعنی رنسانس اسلامی تمدن یونان، روم، هند، ایران، فرهنگ یهود، مسیحیت و زرتشتی، در جهان اسلام با هم برهم­کنش می­کنند و اوج تفکر، تحولات اجتماعی و آفرینش­های ادبی (مانند شاهنامه) و فلسفی و علمی دیده می­شود. البته نویسنده معتقد است مقوله­ای به نام «تمدن اسلامی یا مسیحی یا بودایی» نداریم. بلکه این جوامع مسلمان یا مسیحی و یا بودایی هستند که متمدن می­شوند.[۱] آن‌چه تمدن اسلامی می­خوانیم در واقع به نوعی رنسانس یا نوزایی یا بازآفرینی فرهنگ و تمدن ایران بوده است. مثلا بوعلی سینا مایه فلسفه و طبش یونانی، زبانش عربی و منش و فرهنگ او ایرانی است. مجموع این ویژگی­ها بوعلی را ساخته است.
• سه ابزار فرهنگ، صنعت و کشاورزی تمدن را به پیش می­برد. با حمله ویرانگر مغول از شرق و جنگ‌های صلیبی از غرب و فروپاشی خلافت عباسی از درون و غلبه ترکان، این تمدن فرو می­ریزد. نویسنده کتاب چگونگی تاثیر هر یک از این عوامل را بر فروپاشی این تمدن به خوبی تشریح می­کند.

مسائل تاریخی

• یکی از مسایل جالب مطرح شده در این کتاب چگونگی غلبه ترکان بر ایران و جهان اسلام در زمان خلافت عباسیان است.
• در این کتاب دلایل اجتماعی و سیاسی سقوط ساسانیان به خوبی تشریح شده است.
• ممکن است برای بسیاری از علاقمندان به مسایل تاریخی و اجتماعی و مذهبی، یافتن پاسخ مناسب به این پرسش که چرا بیت­المقدس صدها سال است مرکز نزاع بین­ المللی است، کار سختی باشد. نویسنده کتاب خالی از شائبه­ های سیاسی و تعصب­های مذهبی به روشنی پاسخ این پرسش را داده است.

• نویسنده تعریف جامعی از «روشنفکر» ارائه کرده که با مفهوم رایج در ذهن ما تفاوت دارد. «روشنفکر عنصر آگاهی است که سخنگو و مدافع طبقه و قشر خاصی است». همچنین تعابیری نظیر «آزاد اندیش» و «آزاد منش» هم به خوبی توضیح داده شده است.

مسائل دینی

• مسائل فقهی و دینی گاه تکراری به نظر می­رسند اما چون شکل بحث آن در این کتاب با تحلیل­ های اجتماعی و تاریخی توام است، جلوه می­کند، به ویژه آن‌که نویسنده بدون قشری­گری به آن‌ها پاسخ داده است.
• تحلیل تاریخ ادیان در علامتی که عزاداران در مراسم عاشورا حمل می­کنند، از نکات برجسته این کتاب است.
• این‌که ایرانیان چگونه به تشیع متمایل شدند و زمینه­ های اجتماعی و سیاسی رسمیت بخشیدن به تشیع در ایران، از موارد جالبی است که در این کتاب بدان پرداخته شده است.

فلسفه

• یکی دیگر از نکات کلیدی این کتاب این است که در شرق از گنوسیسم به بعد فلسفه همچنان میدان نبرد مباحثات ارسطویی و افلاطونی است و از دایره آن بیرون نرفته است. حتی به باور نویسنده، بوعلی و خیام و رازی در آستانه انقلاب علمی ایستاده­ اند اما بدان راه نیافته­ اند. اما در غرب فلسفه خود را از قید ماوراءطبیعت رهانده و به قول نویسنده کتاب «فلسفه آن است که دستت را بدهی به دست عقل تا هر جا که تو را خواست، ببرد». ... به همین دلیل پیشرفت­های اروپا همه بعد از رنسانس رخ داد. در واقع رنسانس، عقل را آزاد کرد.

 تصوف

• تصوف و تشیع نهادهای اجتماعی ریشه­ دار و از پشتوانه­ای قوی از سنت برخوردارند. سیر تصوف در ایران و نزدیکی و دوری آن از تشیع و شباهت­ها و تاثیرات آن دو بر یکدیگر در طول تاریخ، بخشی از تخصص نویسنده است که به خوبی در این کتاب تشریح شده است.
• یکی از تاکیدات و بحث­های مهم این کتاب این است که درویش مسلکی و تصوف نه تنها علت بسیاری از شکست­ه ای ایرانیان نیست، بلکه خود معلول شرایط اجتماعی و شکست­های تاریخی است. حتی نویسنده معتقد است که تصوف در اصل، جنبشی بر علیه اشرافیت، دنیاپرستی و جامعه طبقاتی بوده است.
• نویسنده به خوبی چگونگی تاثیرپذیری تصوف از ادیان بودایی، مانوی، مسیحی و تا حدی زرتشتی را توضیح داده است.
• دلایل انحطاط تصوف در این کتاب به خوبی تشریح شده است.
• یکی از نحله­ هایی که در این کتاب بررسی شده، اخوان الصفاست.

ادبیات

• نویسنده تصریح نموده که تورات، انجیل و قرآن از مهم­ترین کتاب­های جهان هستند. این‌ها از نظر اندیشه و فرم، سرچشمه بسیاری از متون برجسته ادبی و یا به عبارتی مادر ادبیات جهان هستند.
• یکی دیگر از زمینه­ های تخصصی نویسنده «مقامه‌شناسی» است. این‌که چگونه اعرابی که پیش از اسلام صرفا زبان ادبی شعر را داشتند، دست به آفرینش این ژانر ادبی می‌زنند هم از بخش­های جالب این کتاب است.
• «سبک هندی شعر اندیشه و زندگی است»، یکی از نکات زیبایی که نویسنده بدان اشاره کرده است. از معروف‌ ترین­ شاعران سبک هندی و بابافغانی که تاثیر شگرفی بر این سبک داشته، در این کتاب سخن به میان آمده است.
• مهم­ترین اثر برجسته زبان فارسی شعر است. به باور نویسنده، شاعران زمان مشروطه از زبان شعر به جای مقاله­ نویسی تبلیغی استفاده کرده­ اند.
• یکی از زمینه­ های تخصصی استاد ذکاوتی بازنویسی داستان­های عامیانه قدیمی است. این قصه­ ها افزون بر جنبه سرگرم کردن مخاطب، سیر تحول زبان فارسی و تحولات اجتماعی را هم نشان می­دهند که تشریح این موضوع از بخش­های خواندنی این کتاب است. «زبان و تعبیرات عامه، معدن اصلی شعر است و ادبیات را غنی می­کند».
• اسکندر یکی از شخصیت­ هایی است که هنوز در هاله­ ای از ابهام است. به باور نویسنده ایرانی­ها هیچگاه نخواستند باور کنند که اسکندر غیر ایرانی آمده و ایران را ویران کرده است. پس معتقدند که اسکندر هم ایرانی بوده است.
• کسانی که کتاب خیام تالیف استاد ذکاوتی را مطالعه نکرده­ اند، می­توانند سرفصل بخش­­های مهمی از آن را در این اثر بخوانند.
• استاد ذکاوتی و دکتر پورعظیمی بحث جالبی پیرامون حافظ از دو دیدگاه متفاوت، در این کتاب ارائه می‌کنند که قطعا در شناخت شخصیت حافظ، پاره­ ای کژتابی­ها در شعر او و همچنین دلایل محبوبیتش بسیار روشنگر است.
• در قصه­های قدیمی ایرانی زن چهره مطلوبی ندارد که این محصول نظام مردسالاری است. استاد ذکاوتی معتقد است اگر نویسنده­ای به زنی نقش داد قطعا انسان روشنی بوده است. داستان­هایی که در زبان فارسی به نام «مکر زنان» معروف است ظاهرا ضد زن است اما در واقع به گونه­ ای تمجید از این شخصیت است. به عبارتی زن، با فکر و تدبیر همه نیرو و انرژیش را صرف شکستن حصاری کرده که مردسالاری دور او تنیده است.

کلام آخر این‌که این کتاب روشنگر است و به قول نویسنده در مقاله «ابوحیان، اندیشمند ناسازگار» مطالعه کردن، درست اندیشیدن، بحث کردن و در جستجوی حقیقت گشتن و نه دنباله­ روی از حرف­های موروثی را به ما می­آموزد.

فاطمه ذکاوتی قراگوزلو

 با تشکر از رسانه محترم  همدان نامه